Dokumentasjon av Noregs minste boggipassasjervogn
Osbanens Venner er i gang med eit stort prosjekt som går ut på å utarbeida ein datamodell og spesifikasjonar for den unike jernbanevogna som frå desember 2011 har stått inne i vognhallen på Stend. Dokumentasjonen er viktig for å sikra at vogna kan restaurerast til ei historisk korrekt utføring. Teikningar av vogna manglar, og det må difor utarbeidast nye teikningssett basert på eksisterande vogndelar både på Stend og andre stader, forutan gamle foto, ordrar og spesifikasjonar.
Les meir om vogna her.
Vogn ikkje historisk korrekt oppattbygt
Osbanens Venner har på Stend stasjon teke vare på delar av to halve engelskbygde vognkassar frå Nesttun-Osbanen og sett dei saman på eit provisorisk understell med hjul og boggiar frå ein polsk bane med større dimensjonar enn Osbanen hadde. Den eine halve vognkassen vart i 1984 henta frå Feråsen ved Steinsvik i Fana, der han sidan 1935 hadde stått som hytte. Den andre halve kassen hadde sidan 1935 stått som uthus ved Solstrand hotell i Os, og vart henta til Stend i 1991. Vognkassane ber sterkt preg av å ha levd eit liv utandørs frå 1935 til 2011.
Slik vogna har stått på Stend sidan 1991, er ho eit samansurium av delar, endåtil med element frå vogner av eit anna fabrikat. Dei to halve vognkassene har heller ikkje høyrt saman; den eine halvdelen kjem frå ei rein passasjervogn, den andre frå ei kombinert konduktør/post- og passervogn. I tillegg må understellet byggjast opp på nytt. Hjul og boggiar på dagens vogn kjem frå ein polsk bane, og er av større dimensjonar enn Osbanen hadde, noko som mellom anna gjer seg utslag i at vogna ragar 10 cm for høgt over sporet. Vogna ser høgare ut enn ho skulle ha gjort, men det er òg merkbart høgare opp til plattformen når ein skal stiga ombord.
Osbanens Venner ønskjer å få vogna istandsett og samstundes føra ho tilbake til ein utsjånad ho faktisk hadde i Osbanen si driftstid.
Oppgåve og mål for prosjektet
Bakgrunnen for oppgåva er at opphavlege teikningar og spesifikasjonar frå Oldbury-fabrikken ikkje er funne. Utfordringa er difor å utarbeida ein ny byggjespesifikasjon og rekonstruerte teikningar slik at det vert mogeleg å restaurera vogna så korrekt som mogeleg.
Utgangspunktet for dokumentasjon av vogna vert difor historiske fotografi, skriftlege leveransepapir o.a., i tillegg til den samansette vogna og ein vegg og eit tak frå ei tredje vogn som Bjørnafjorden (den gongen Os) kommune hadde teke vare på, men som Osbanens Venner fekk overta i 2017. Vidare må dokumentasjonen baserast på lause delar som eksisterer ulike stader.
Med utgangspunkt i dei eksisterande delane, gamle foto og attverande arkivmateriale vil det verta konstruert ein datamodell og ein spesifikasjon som gjer det mogeleg å restaurera vogna til opphavleg utsjånad.
Prosjektet skal resultera i ein nøyaktig dokumentasjon av korleis CFo-vogna som var blant dei første passasjervognene levert til Nesttun-Osbanen frå England i 1894, såg ut. Vognene vart bygde av The Oldbury Railway Carriage & Wagon Company og representerte delar av eit då heilt nytt og uprøvd system i norsk jernbanebygging. Vognene hadde utgangspunkt i franskmannen Paul Décauville sine idear om lettbygde transportable jernbanar, noko som både i Sverige og Noreg utvikla seg til lettbygde og billege lokale jernbanar for offentlege føremål, «vort jernbanenets bygdeveie». Eit vesentleg argument for å gripa fatt i oppgåva er at Osbanen sine første passasjervogner, leverte frå England og med fransk førebilete, danna grunnlaget for at den norske fabrikanten Skabo Jernbanevognfabrik i Kristiania seinare kunne levera vogner med dei same løysingane både til Nesttun-Osbanen, Urskogbanen, Hølandsbanen og Sulitjelmabanen, alle med 750 mm sporvidde. Men dei første vognene til Osbanen var både lettare og simplare utførte, og vart difor Norges aller minste boggipersonvogner.
Restaurering av vogn nr I, litra CDFo, som står i vognhallen ved Stend stasjon, vert eit nytt prosjekt.
Framgangsmåte
Utgangspunktet for oppgåva er tre, til dels maltrakterte, halve vognkassar av ein gong åtte heile vogner leverte frå England i 1894. I tillegg finst det ei bestillingsliste frå den norske entreprenøren, ingeniør N.N. Sontum, fotografi frå driftstida og fotografi frå einskilde vogner i seinare funksjon som hønsehus og liknande. I dei respektive restane av vognene er det mogeleg å finna detaljar som til saman gir eit heilskapeleg bilete av vognene slik dei opphavleg såg ut. Vidare finst det omtalar av vognene i Osbanen sitt attverande arkiv, og i dei attverande vognkassane ligg alt godt til rette for å utføra fargeanalysar.
For vognkassen har første delen av oppgåva vore å dokumentera dei attverande delane. Alle relevante delar (t.d. listverk, benkar, ventilar, vindauge etc som finst lagra andre stader) er studerte, fotograferte og målte. Skildringar og mål av kvar del er gjort på skisser og/eller foto av delane. Dokumentasjonen vidare vil i stor grad vera eit forskingsarbeid, då delane er dei einaste fysiske elementa me har tilbake frå dei originale vognkassene.
Ramma må modellerast med utgangspunkt i gamle foto og tilpassing til vognkassen. Ettersom me har handfaste delar av vognkassen, er det rette å modellera vognkassen først.
Då prosjektet starta, trudde me at boggiane som Oldbury nytta til sine vogner, var like boggiane som norske Skabo Jernbanevognfabrik seinare bygde for sine vogner til mellom anna Osbanen. Grunnlaget for denne tanken var korrespondanse i Osbanen sitt arkiv som fortalde at Skabo hadde lånt ein Oldbury-boggi frå Osbanen for å teikna etter då Skabo skulle byggja sine første vogner til Osbanen. Då me i prosjektet byrja å studera gamle foto, oppdaga me tidleg at Oldbury hadde nytta ein heilt annan boggikonstruksjon. I desember 2016 vart det i NSB sitt arkiv i Riksarkivet funne ein heil arkivboks med korrespondanse mellom Nesttun-Osbanen og NSB-styret. Mykje av korrespondansen handla om godkjenning av rullende materiell. Som vedlegg til nokre av breva låg det teikningar, mellom anna hovudteikning av ein boggi frå Oldbury. Ettersom me tidlegare ikkje har kjent til Oldbury-teikningar av Osbane-materiell, er teikninga svært viktig i dokumentasjonsarbeidet. Teikninga er særleg viktig fordi ho stadfestar at ein eksisterande boggi for 914 mm sporvidde på Isle of Man, som me har studert på foto og har teikningar av, er av same konstruksjonen som Oldbury-boggiane til Osbanen. Den nyleg oppdaga teikninga syner kun dei grove trekkja i konstruksjonen, men me veit no sikkert korleis boggien er bygt opp, og kan konstruera boggien til Osbane-vogna.
Profesjonell bistand
For å sikra kvaliteten i arbeidet, har Osbanens Venner engasjert profesjonell bistand. Det er såleis etablert kontakt med Hardanger Fartøyvernsenter. Fartøyvernsenteret ser sterke likskapar mellom fartøy og jernbanevogner bygde i tre. Vidare har me engasjert firmaet Stål-Consult AS i Kristiansand til å utarbeida datamodellen av vogna. Dei har særleg kunnskap om eldre stålkonstruksjonar, og vert nytta mellom anna av Bane NOR og Statens vegvesen ved etterberekningar og reparasjon av eldre bruer. I 2008 var firmaet ansvarleg for oppfølging av istandsetjingsarbeida på den 75 meter lange Selura bru frå 1901 på Flekkefjordbanen.
Status
For vognkassen står det framleis att ein del modellering, i hovudsak skilleveggen mellom postkupeen og konduktørrommet, og dei utvendige skyvedørene på langveggane. Ei utfordring her er det som ikkej er synleg på gamle foto, som feste og oppheng, i tillegg til innsida av dørene. Det gjenstår vidare noko arbeid med stålramma og boggiane.
Ytterlegare prosjektdokumentasjon
Prosjektrapport per september 2023 kan hentast som pdf her.
Rapport frå dokumentasjon av vognkassen kan hentast her.
Rapport frå fargeundersøkingar kan hentast her.